ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ: ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ (Noun)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ (Noun) ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਥਾਨ, ਚੀਜ਼, ਵਿਚਾਰ, ਗੁਣ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾ ਜਾਂ ਕਰਮ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨਾਂਵ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Noun)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਂਵ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ:
1. ਖਾਸ ਨਾਂਵ (Proper Noun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਥਾਨ, ਜਾਂ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਡੇ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਵਿਅਕਤੀ: ਰਾਮ, ਸੀਤਾ, ਅਮਨ, ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ
- ਸਥਾਨ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਰਤ, ਹਿਮਾਲਿਆ, ਗੰਗਾ
- ਖਾਸ ਚੀਜ਼ਾਂ: ਤਾਜ ਮਹਿਲ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ
2. ਆਮ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਜਾਤੀ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ (Common Noun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਥਾਨ, ਜਾਂ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਲਈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਵਿਅਕਤੀ: ਮੁੰਡਾ, ਕੁੜੀ, ਆਦਮੀ, ਔਰਤ
- ਸਥਾਨ: ਸ਼ਹਿਰ, ਪਿੰਡ, ਪਹਾੜ, ਨਦੀ
- ਚੀਜ਼ਾਂ: ਕਿਤਾਬ, ਕਾਰ, ਕੁਰਸੀ, ਮੇਜ਼
3. ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ (Collective Noun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਜਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਇਕੱਠ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ: ਫੌਜ (army), ਜਮਾਤ (class), ਟੋਲੀ (team), ਪਰਿਵਾਰ (family)
- ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ: ਇੱਜੜ (herd), ਝੁੰਡ (flock)
- ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ: ਗੁੱਛਾ (bunch), ਢੇਰ (pile)
4. ਵਸਤੂਵਾਚਕ ਨਾਂਵ (Material Noun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ, ਧਾਤ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਬਲਕਿ ਤੋਲਿਆ ਜਾਂ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਪਾਣੀ, ਸੋਨਾ, ਲੋਹਾ, ਦੁੱਧ, ਕਣਕ, ਲੱਕੜ।
5. ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ (Abstract Noun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਸੇ ਗੁਣ, ਅਵਸਥਾ, ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ, ਛੂਹ, ਸੁਣ, ਸੁੰਘ ਜਾਂ ਚੱਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਖੁਸ਼ੀ (happiness), ਗਮੀ (sadness), ਇਮਾਨਦਾਰੀ (honesty), ਬਚਪਨ (childhood), ਪਿਆਰ (love), ਸੁੰਦਰਤਾ (beauty)।
ਹੋਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ
ਗਿਣਨਯੋਗ ਨਾਂਵ (Countable Noun)
ਉਹ ਨਾਂਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ ਕਿਤਾਬ, ਕੁਰਸੀ)। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕਵਚਨ ਅਤੇ ਬਹੁਵਚਨ ਦੋਵੇਂ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਅਣਗਿਣਨਯੋਗ ਨਾਂਵ (Uncountable Noun)
ਉਹ ਨਾਂਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ (ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ, ਦੁੱਧ, ਜਾਣਕਾਰੀ)। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਵਚਨ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਕ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੜਨਾਂਵ (Pronoun)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੜਨਾਂਵ (Pronoun) ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ (Noun) ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੱਜਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਰਾਮ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਮ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੈ।” ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, “ਰਾਮ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੈ।” ਇੱਥੇ ‘ਉਹ’ ਇੱਕ ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ ਜੋ ‘ਰਾਮ’ ਨਾਂਵ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪੜਨਾਂਵ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Pronoun)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਛੇ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ:
1. ਪੁਰਖਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ (Personal Pronoun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਪੜਨਾਂਵ ਜੋ ਕਿਸੇ ਪੁਰਖ (ਵਿਅਕਤੀ) ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:
- ਉੱਤਮ ਪੁਰਖ (First Person): ਜੋ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਮੈਂ, ਅਸੀਂ, ਮੈਨੂੰ, ਸਾਨੂੰ, ਮੇਰਾ, ਸਾਡਾ
- ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
- ਅਸੀਂ ਖਾਣਾ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
- ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ (Second Person): ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
- ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਤੂੰ, ਤੁਸੀਂ, ਤੇਰਾ, ਤੁਹਾਡਾ
- ਤੂੰ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ?
- ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ?
- ਅਨਯ ਪੁਰਖ (Third Person): ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
- ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਉਹ, ਉਸਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ
- ਉਹ ਸਕੂਲ ਗਿਆ।
- ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
2. ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ (Reflexive / Emphatic Pronoun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਪੜਨਾਂਵ ਜੋ ਕਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆ ਕੇ ਉਸੇ ਦੀ ਨਿੱਜਤਾ ਜਾਂ ਜ਼ੋਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਆਪ’, ‘ਆਪਣੇ ਆਪ’, ‘ਖੁਦ’ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਮੈਂ ਇਹ ਕੰਮ ਆਪ ਕਰਾਂਗਾ।
- ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਆ ਗਿਆ।
3. ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ (Demonstrative Pronoun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਪੜਨਾਂਵ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਇਹ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।
- ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਹੈ।
- ਇਹ ਬੱਚੇ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ।
- ਉਹ ਪੰਛੀ ਉੱਡ ਰਹੇ ਹਨ।
4. ਅਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ (Indefinite Pronoun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਪੜਨਾਂਵ ਜੋ ਕਿਸੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਜਿਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਾਂ ਮਾਤਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਕੋਈ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।
- ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ ਪਈਆਂ ਹਨ।
- ਸਭ ਚਲੇ ਗਏ।
- ਕਈ ਲੋਕ ਆਏ ਸਨ।
5. ਸੰਬੰਧਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ (Relative Pronoun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਪੜਨਾਂਵ ਜੋ ਦੋ ਵਾਕਾਂ ਜਾਂ ਉਪਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੇ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਜੋ ਮਿਹਨਤ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਪਾਸ ਹੋਵੇਗਾ।
- ਜਿਹੜਾ ਚੋਰ ਸੀ, ਉਹ ਫੜਿਆ ਗਿਆ।
- ਜਿੰਨੀ ਚਾਦਰ ਹੋਵੇ, ਉੰਨੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰੋ।
6. ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ (Interrogative Pronoun)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਪੜਨਾਂਵ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਕੌਣ ਆਇਆ ਹੈ?
- ਕੀ ਖਾਣਾ ਹੈ?
- ਕਿਹੜਾ ਚੰਗਾ ਹੈ?
- ਕਿਸਨੇ ਕਿਹਾ?
ਇਹਨਾਂ ਪੜਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ, ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ (Verb)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ (Kriya) ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਹੋਣ, ਕਰਨ ਜਾਂ ਵਾਪਰਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸੇ। ਇਹ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕਰਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਾਕ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਮੁੰਡਾ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।
- ਕੁੜੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।
- ਉਹ ਸੌਂ ਗਿਆ।
- ਪੰਛੀ ਉੱਡਦੇ ਹਨ।
ਕਿਰਿਆ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Kriya)
ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
1. ਅਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ (Intransitive Verb)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਰਥ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕਰਮ (object) ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪਵੇ। ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਫਲ ਸਿੱਧਾ ਕਰਤਾ (subject) ‘ਤੇ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ‘ਕੀ’ ਜਾਂ ‘ਕਿਸ ਨੂੰ’ ਲਾ ਕੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੋ। ਜੇ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਅਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਮੁੰਡਾ ਹੱਸਦਾ ਹੈ। (ਕੀ ਹੱਸਦਾ ਹੈ? ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ)
- ਕੁੜੀ ਰੋਂਦੀ ਹੈ। (ਕੀ ਰੋਂਦੀ ਹੈ? ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ)
- ਉਹ ਸੌਂ ਗਿਆ। (ਕੀ ਸੌਂ ਗਿਆ? ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ)
- ਪੰਛੀ ਉੱਡਦੇ ਹਨ। (ਕੀ ਉੱਡਦੇ ਹਨ? ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ)
2. ਸਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ (Transitive Verb)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਰਥ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕਰਮ (object) ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਫਲ ਕਰਤਾ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਕਰਮ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ‘ਕੀ’ ਜਾਂ ‘ਕਿਸ ਨੂੰ’ ਲਾ ਕੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੋ। ਜੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। (ਕੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ? ਕਿਤਾਬ)
- ਉਹ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। (ਕੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ? ਰੋਟੀ)
- ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। (ਕਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ)
- ਬੱਚਾ ਖਿਡੌਣਾ ਤੋੜਦਾ ਹੈ। (ਕੀ ਤੋੜਦਾ ਹੈ? ਖਿਡੌਣਾ)
ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ
ਸਧਾਰਨ ਕਿਰਿਆ (Simple Verb)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜੋ ਕਿਸੇ ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇੱਕਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰੇ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਆਇਆ, ਗਿਆ, ਖਾਧਾ, ਪੜ੍ਹਿਆ।
ਸੰਯੁਕਤ ਕਿਰਿਆ (Compound Verb)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜੋ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਅਤੇ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਉਹ ਖਾਣਾ ਖਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। (‘ਖਾ’ ਮੁੱਖ, ‘ਚੁੱਕਾ ਹੈ’ ਸਹਾਇਕ)
- ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। (‘ਪੜ੍ਹ’ ਮੁੱਖ, ‘ਰਿਹਾ ਹਾਂ’ ਸਹਾਇਕ)
- ਉਹ ਹੱਸ ਪਿਆ। (‘ਹੱਸ’ ਮੁੱਖ, ‘ਪਿਆ’ ਸਹਾਇਕ)
ਪ੍ਰੇਰਣਾਥਕ ਕਿਰਿਆ (Causative Verb)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜਿੱਥੇ ਕਰਤਾ ਖੁਦ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੇ, ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਵੇ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਮਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
- ਮਾਲਕ ਨੌਕਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸਹਾਇਕ ਕਿਰਿਆ (Auxiliary / Helping Verb)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜੋ ਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਵਾਕ ਦੇ ਕਾਲ (tense), ਪੁਰਖ (person), ਜਾਂ ਵਚਨ (number) ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੇ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਉਹ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ।
- ਅਸੀਂ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ।
- ਤੁਸੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ।
ਅਪੂਰਨ ਕਿਰਿਆ (Incomplete Verb / Copula)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਕ ਦਾ ਅਰਥ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪੂਰਕ (complement) ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਹੈ’, ‘ਸਨ’, ‘ਹੋਵੇਗਾ’ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਉਹ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ। (‘ਅਧਿਆਪਕ’ ਪੂਰਕ ਹੈ)
- ਮੈਂ ਬਿਮਾਰ ਹਾਂ। (‘ਬਿਮਾਰ’ ਪੂਰਕ ਹੈ)
ਕਿਰਿਆ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਹੀ ਸਮਝ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb) ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਕਿਰਿਆ, ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੇ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੇ, ਕਿਵੇਂ, ਕਿੰਨਾ ਜਾਂ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਮੁੰਡਾ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਦਾ ਹੈ। (ਕਿਰਿਆ ‘ਦੌੜਦਾ’ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ)
- ਉਹ ਅੱਜ ਆਵੇਗਾ। (ਕਿਰਿਆ ‘ਆਵੇਗਾ’ ਕਦੋਂ ਹੋਵੇਗੀ)
- ਕੁੜੀ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਹੈ। (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ‘ਸੋਹਣੀ’ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ)
- ਉਹ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਿਆ। (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ‘ਤੇਜ਼’ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ)
ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Adverb)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੱਠ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:
1. ਕਾਲਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Time)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਕੱਲ੍ਹ, ਅੱਜ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ, ਹੁਣ, ਕਦੋਂ, ਜਦੋਂ, ਸਵੇਰੇ, ਸ਼ਾਮ, ਦੁਪਹਿਰੇ, ਪਰਸੋਂ, ਕਦੇ-ਕਦੇ, ਹਮੇਸ਼ਾ, ਹੁਣੇ।
- ਉਹ ਕੱਲ੍ਹ ਆਇਆ।
- ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਜਾਵਾਂਗਾ।
2. ਸਥਾਨਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Place)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਅੰਦਰ, ਬਾਹਰ, ਉੱਤੇ, ਹੇਠਾਂ, ਨੇੜੇ, ਦੂਰ, ਇੱਧਰ, ਉੱਧਰ, ਕਿੱਥੇ, ਜਿੱਥੇ, ਸੱਜੇ, ਖੱਬੇ।
- ਬੱਚੇ ਬਾਹਰ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ।
- ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਪਈ ਹੈ।
3. ਪ੍ਰਕਾਰਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Manner)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਢੰਗ, ਤਰੀਕੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਤੇਜ਼, ਝਟਪਟ, ਚੁਪ-ਚਾਪ, ਆਪੇ, ਏਵੇਂ, ਕਿਵੇਂ, ਸਹਿਜੇ-ਸਹਿਜੇ।
- ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤੁਰਦਾ ਹੈ।
- ਮੁੰਡਾ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਿਆ।
4. ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Quantity/Degree)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਮਾਤਰਾ, ਮਿਣਤੀ ਜਾਂ ਹੱਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਬਹੁਤ, ਥੋੜ੍ਹਾ, ਘੱਟ, ਵੱਧ, ਕਾਫ਼ੀ, ਅੱਧਾ, ਜਿੰਨਾ, ਕਿੰਨਾ, ਐਨਾ, ਉੱਨਾ, ਰਤਾ ਕੁ।
- ਉਹ ਬਹੁਤ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
5. ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Number/Frequency)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਾਂ ਵਾਰੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਇੱਕ-ਇੱਕ, ਦੋ-ਦੋ, ਕਈ ਵਾਰੀ, ਵਾਰ-ਵਾਰ, ਘੜੀ-ਮੁੜੀ, ਦੁਬਾਰਾ, ਪਹਿਲਾ, ਦੂਜਾ।
- ਉਹ ਦੋ ਵਾਰੀ ਆਇਆ ਹੈ।
- ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ।
6. ਨਿਰਣਾਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Affirmation/Negation)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਨਿਰਣਾ (ਹਾਂ-ਨਾ) ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਹਾਂ ਜੀ, ਨਹੀਂ ਜੀ, ਬਿਲਕੁਲ, ਜ਼ਰੂਰ, ਨਾ, ਸ਼ਾਇਦ।
- ਹਾਂ ਜੀ, ਮੈਂ ਆਵਾਂਗਾ।
- ਮੈਂ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
7. ਕਾਰਨਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Reason)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਣ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਕਿਉਂ, ਕਿਉਂਕਿ, ਇਸ ਕਰਕੇ, ਸੋ, ਤਾਂ ਹੀ।
- ਉਹ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਿਮਾਰ ਸੀ।
- ਤੁਸੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ, ਸੋ ਪਾਸ ਹੋ ਗਏ।
8. ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb of Certainty/Emphasis)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਜਾਂ ਪਕਿਆਈ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ: ਜ਼ਰੂਰ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਬਿਲਕੁਲ, ਸੱਚਮੁੱਚ, ਅਵੱਸ਼, ਯਕੀਨਨ।
- ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਵੋਗੇ।
- ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਵਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਵ ਲਿੰਗ, ਵਚਨ ਜਾਂ ਪੁਰਖ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ।